De 15 Sinfonias of Drie-Stemmige Inventionen van J.S. Bach: Een Brug naar de Grote Polyfonische Meesterwerken

Onder de werken die Bach aan jonge musici toevertrouwde, nemen de Inventionen en Sinfonia een bevoorrechte plaats in. Het zijn geen toevallige studies, maar zorgvuldig geconcipieerde poorten. De Twee-stemmige Inventionen voeren de geest binnen in de logica van het contrapunt, terwijl de Drie-stemmige Inventionen de leerling naar het hart van de polyfone gedachte leiden. Zij vormen de brug tussen vroege studie en de grote polyfone structuren van het Wohltemperierte Klavier, en door hen leert de pianist in drie dimensies denken, voelen en spelen.

De intrinsieke moeilijkheden van een driestemmige structuur

De sprong van twee naar drie stemmen is geen simpele optelsom. Een derde stem verandert alles. Twee lijnen kunnen elkaar in evenwicht houden, als in een dialoog. Met een derde lijn ontstaat een volwaardige polyfone textuur, en de pianist moet de aandacht verdelen over een voortdurend verschuivende driehoek van relaties. De hand wordt gevraagd fijner te differentiëren, het oor moet scherper worden, en de innerlijke verbeelding moet in staat zijn elke stem als een zelfstandige persoonlijkheid te horen.

De voornaamste moeilijkheid ligt in de onafhankelijkheid. Bij twee stemmen verdelen de handen zich vaak vanzelf: één stem links, één rechts. Bij drie stemmen stort die verdeling in. De handen moeten vaak stemmen delen, soms zelfs enkele noten van een melodische lijn onderling uitwisselen. Dit vraagt van de pianist dat hij de illusie van één-hand-per-stem opgeeft en een verfijnde kaart van het speelapparaat ontwikkelt: vingers, pols, arm en romp moeten de polyfone weefstructuur soepel dienen.

Een andere moeilijkheid is hiërarchie. In een driestemmig schrijven hebben niet alle lijnen op ieder moment hetzelfde gewicht. Soms presenteert een stem het thema, een andere antwoordt, en de derde vult aan met een tegenstem of harmonische onderbouw. De pianist moet subtiele gradaties van toon toekennen, zodat de hoofdgedachte hoorbaar blijft zonder de andere te verstikken. Dit vraagt om een zo precieze beheersing van de aanslag dat dynamiek niet langer globale sterkte is, maar nuances van relatieve nadruk.

Ten slotte staat de student voor de uitdaging van het innerlijk horen. Het lezen van een driestemmige partituur is niet genoeg. Elke stem moet innerlijk vooraf gehoord worden, alsof drie zangers tegelijk voor het innerlijk oor stonden. Zonder deze verbeeldingskracht kan de hand de gevraagde onafhankelijkheid niet realiseren. Zo trainen de Sinfonia juist die vermogens die later onmisbaar zijn bij fuga’s van vier en vijf stemmen.

De structurele opbouw van de Sinfonia

Bach schreef de Sinfonia niet als willekeurige stukjes. Elk is een zorgvuldig geconstrueerde studie in een specifiek contrapuntisch en expressief vraagstuk. Hun beknoptheid is bedrieglijk, want in twintig tot dertig maten vat Bach de essentie van een hele contrapuntische wereld samen.

De meeste Sinfonia beginnen met een kort thema dat in één stem wordt voorgesteld en snel in de andere wordt geïmiteerd. Daarmee wordt het principe van gelijkheid gevestigd: elke stem kan het thema dragen. Van daaruit ontwikkelt Bach het materiaal via sequensen, omkeringen en modulaties, waarmee hij de leerling binnenleidt in de technieken die later in grotere fuga’s tot bloei komen.

De architectuur is meestal driedelig van aard: een expositie, een middendeel met modulaties en uitwerking, en een terugkeer die stabiliteit brengt. Binnen dit compacte ontwerp leert Bach het evenwicht tussen horizontale en verticale krachten. De student ontdekt dat polyfonie geen reeks onafhankelijke lijnen is, maar een levend organisme waarin harmonische samenhang voortkomt uit de wisselwerking van de stemmen.

Elke Sinfonia heeft een eigen karakter: de ritmische energie van de Re-groot, de helderheid van de E-groot, de plechtige waardigheid van de fa-klein. Zo komt de leerling niet alleen technische uitdagingen tegen, maar ook het expressieve bereik van de polyfonie. Deze stukken zijn laboratoria van gevoel evenzeer als oefeningen van de geest.

De pedagogische noodzaak van de Sinfonia

De Sinfonia leren spelen betekent leren in lagen te denken. De pianist moet het bewustzijn tegelijk in drie richtingen verdelen: de lijn onder de vingers, de andere stemmen die gelijktijdig klinken, en het harmonische en ritmische geheel. Weinig taken in de menselijke vorming vragen zo’n verdeling én eenheid van aandacht. Het is geen toeval dat Bach deze werken voorschreef als stap vóór het Wohltemperierte Klavier.

Zonder hen blijven de grote fuga’s ontoegankelijk. De Sinfonia bereiden de student voor op polyfone doorzichtigheid, op de subtiele kunst van het balanceren van stemmen zonder verlies van karakter, en op de uithoudingskracht die nodig is om een muzikale gedachte over meerdere zelfstandige stromen vol te houden. Zij zijn onmisbaar in de vorming van een musicus die de kathedraalachtige ruimtes van het WTC kan binnengaan.

De rol van notatie en het liggende formaat

De manier waarop deze werken op papier worden gezet beïnvloedt hoe zij worden begrepen. In de traditionele portretstand kunnen de drie systemen samengedrukt lijken, waarbij stemmen visueel in elkaar overlopen. Voor een beginner in polyfonie kan dit het inzicht vertroebelen.

In de OpenScore-uitgave, voorbereid voor serieuze studenten, spreidt het liggende formaat de stemmen duidelijker over de pagina. Het oog kan elke lijn zonder moeite volgen, alsof men langs een brede horizon kijkt. Dit weerspiegelt de ervaring van het spelen zelf: de pianist moet ruimte, balans en de onderlinge verhouding van lijnen door de tijd heen waarnemen. Het is geen cosmetische keuze, maar een pedagogische. Het liggende formaat maakt het contrapunt visueel inzichtelijk en ondersteunt wat oor en vingers moeten verwezenlijken.

De Drie-stemmige Inventionen zijn geen kleine werken. Zij zijn wezenlijke stappen op de weg van elke serieuze pianist. Hun intrinsieke moeilijkheden,onafhankelijkheid van stemmen, hiërarchie van toon, innerlijk horen, bereiden de musicus voor op polyfonie van de hoogste orde. Hun compacte vorm vat de principes van fuga en contrapunt in miniatuur samen. Hun studie scherpt geest, oor en techniek in gelijke mate.

Wie hen verwaarloost probeert een berg te beklimmen zonder te leren lopen op oneffen terrein. Wie hen beheerst krijgt toegang tot een hogere wereld van muzikaal denken. Met hen staat de student klaar om het Wohltemperierte Klavier te benaderen, niet langer als buitenstaander, maar als iemand die reeds is ingewijd in de kunst van de polyfonie.