ARTURO BENEDETTI MICHELANGELI:DE PRIESTER VAN DE STILTE.(1)

Sommige pianisten worden bewonderd, bestudeerd, geanalyseerd. Over hen wordt gesproken in termen van techniek, expressie, stijl. Maar Michelangeli? Die moet men ondergaan. Men kan zich aan hem spiegelen, maar begrijpen doet men hem niet. Zijn spel was een ritueel, een sacrament, een moment waarin de tijd stilviel en de klank een vorm van openbaring werd. Ik heb hem zestig jaar beluisterd, hem live gezien, en telkens weer was het alsof ik een priester zag die zich klaarmaakte voor de mis. Geen vertoon, geen beweging te veel, geen poging tot behagen. Alleen ernst. Devotie.

Zijn stilte was geen abstracte meditatieve leegte waarin men het zelf verliest. Nee, Michelangeli’s stilte was geladen, vol betekenis, als de stilte voor de consecratie, als de pauze tussen het Agnus Dei en het Dona nobis pacem. Wie hem hoorde, wist dat muziek hier niet diende ter vermaak, maar als een toegangspoort tot het heilige.

Er wordt veel gesproken over zijn perfectionisme. Zijn onverbiddelijkheid. Hoe hij uren, dagen, weken kon werken aan één enkele passage. Maar dat was niet uit obsessie. Dat was geen neurotische drang om feilloos te spelen. Wat Michelangeli zocht, was zuiverheid. Niet in technische zin, maar in spirituele zin, de veritas waarover de mystieke liturgie het spreekt, het zuivere woord dat niet vervormd mag worden door de onvolmaaktheid van de mens. In dat opzicht was hij een monnik, een man van geloften. Zijn muziek was niet zijn kunst, maar zijn roeping.

Dat hij zich regelmatig terugtrok in kloosters, dat hij urenlang in afzondering werkte, dat hij weigerde te spelen als de omstandigheden niet volmaakt waren, het werd hem verweten. Men noemde hem arrogant, afstandelijk, een diva. Maar dat waren woorden van mensen die niet begrepen wat hij probeerde te beschermen. Muziek was voor Michelangeli iets heiligs, en als een mis niet waardig kon worden opgedragen, moest ze niet doorgaan. Men kan hem dat niet kwalijk nemen, zoals men een priester niet kan verwijten dat hij niet wil voorgaan in een ontwijde kerk.

Zijn concerten waren geen uitvoeringen, ze waren liturgieën. Wie hem live hoorde, zat niet in een concertzaal, maar in een kathedraal van klank en stilte. Hij betrad het podium zonder haast, zonder vertoon. Hij nam plaats, boog het hoofd lichtjes, en dan, zoals een priester de hostie omhooghoudt, verhief hij de klank. Beethoven had de gestrengheid van een Dies Irae, Chopin de zuiverheid van een Salve Regina. Debussy was geen mistige droom, maar een kristalheldere openbaring, als een glas-in-loodraam waarin plots het zonlicht valt.

En dan waren er de stiltes. Niet als rustmomenten, niet als toevallige ademhalingen, maar als bewuste wijding. Zijn stiltes waren geladen met hetzelfde gewicht als de noten zelf, zoals in een Latijnse mis de momenten van absolute stilte vaak de meest betekenisvolle zijn. Hij maakte van stilte een klank, van leegte een aanwezigheid. Geen enkele noot was overbodig. Geen enkele noot werd gespeeld zonder dat zij eerst gewogen was, zonder dat zij noodzakelijk was.

Sommigen zagen hem als een mysticus. Anderen als een ascetische perfectionist, een afstandelijke priester van het klavier. Weer anderen probeerden hem in hedendaagse termen te vatten en spraken over ‘Zen’. Maar Michelangeli was geen Zen-pianist, en al helemaal geen man van halfbegrepen Oosterse filosofieën. Zijn discipline was katholiek, zijn zoektocht was een pelgrimstocht naar waarheid, niet naar leegte. De stilte was bij hem niet het verdwijnen van het zelf, maar de aanwezigheid van iets hogers.

Dat hij zich terugtrok uit het wereldse, dat hij leefde als een kluizenaar in Zwitserland, dat hij weigerde zich te mengen in de competitie van het pianistische establishment, het werd vaak verkeerd begrepen. Maar in wezen was hij trouw aan de enige wet die voor hem telde: de wet van de waarheid. Zoals een monnik zijn geloften aflegt en zich zonder compromis wijdt aan een hoger ideaal, zo onderwierp Michelangeli zich aan de absolute zuiverheid van de muziek. Dit was geen keuze, maar een innerlijke noodzaak, een eed die hij niet aan anderen, maar aan de muziek zelf had gezworen. Hij kon niet spelen als de omstandigheden ook maar in het geringste afweken van wat hij als essentieel beschouwde. Geen druk van publiek, pers of platenmaatschappijen kon hem tot concessies dwingen. Hij weigerde zich te onderwerpen aan de verwachtingen van de concertwereld, omdat hij wist dat ware kunst alleen kan bestaan in vrijheid en waarheid.

Het was daarom dat zijn spel zo uniek bleef. Daarom dat men hem niet kan imiteren. Men kan een noot exact naspelen, een frasering kopiëren, maar men kan de waarheid in klank niet veinzen. En Michelangeli speelde de waarheid. Zijn muziek was geen interpretatie, maar een onthulling. Geen vertolking, maar een getuigenis.

Zijn sterfbed was stil. Geen groots afscheid, geen publieke eerbetuigingen. Hij werd begraven in een eenvoudig graf zonder steen, zoals hij had gewild. Geen opsmuk, geen eerbetoon. Alleen stilte. Maar het was dezelfde stilte die hij achterliet in zijn muziek—een stilte die spreekt, die laadt, die draagt. Een stilte die, als men goed luistert, nog steeds klinkt.

Habemus papam